تحفۀ بهمنی (در معالجات امراض و تدابیر طبّی)

چند سال پیش نسخه¬ای از یک رسالۀ طبی در کتابخانۀ مجلس شورا مشاهده نمودم که به شمارۀ 1293 در مخزن آن کتابخانه نگهداری می‌شود.
مؤلف در مقدمۀ رساله، نام خود را «علی نقی‌ابن محمّد حسن» و کاتب در ترقیمۀ نسخه «یوسف‌بن محمّد علوی» قید نموده که در سال1263ق. به دستور بهمن میرزا تألیف و هم کتابت شده است.
احتمال دارد مؤلف، همان میرزاعلی‌نقی طبیب باشد که تحصیلاتش را در مدرسه پزشکی پاریس کامل کرد و در سال 1278ق./ 1861م. به ایران بازگشت. او داروساز مخصوص ناصرالدین‌شاه شد و در سال1321ق./ 1903م. درگذشت.
وی این اثر را به دستور بهمن میرزای قاجار، صاحب مملکت صوبۀ آذربایجان، تألیف نموده و در مقدمه گوید:
«…بر واقفان کلیّات امور مخفی و مستور نخواهد بود که نوع انسان را که خلاصه و امتزاج ارکان است، هیچ مرتبتی افضل و اکمل و هیچ منزلتی احسن و اجمل از علوم و معارف و تصدّی به فنون حقایق و لطایف نیست. سیّما، اصول کلیّۀ طبّیّه و قواعد دینیّه که صحّت ابدان و اعمال و استقامت اوضاع و احوال، موقوف بر حصول اسباب و محتاج به تحصیل مقدّمات آن است و گفته‌اند که: «العلم علمان: علم‌الأبدان و علم‌الأدیان»؛ لهذا سرکار شوکت‌مدار نوّاب مستطاب کامیاب، بهمن میرزا، صاحب اختیار مملکت آذربایجان که با سرکار اعلی‌حضرت ظل‌اللّهی، محمّد شاه قاجار ـ روح‌العالمین فداه ـ در یک درج، و آفتاب یک برجند، خاطر مبارکشان متعلّق بر این گردید که این بندۀ جانی، علی‌نقی ابن محمّدحسن، از معالجات امراضی که در اسفار و اوطان کثیرالوقوع است، نکات موجز و فقرات مختصر آورده آید، حسب‌الأمر قدراقدر ایشان با عدم بضاعت در این صناعت، رسالۀ مختصری که مأخوذ است از علوم حکمای عالی‌مقدار، اعمّ از: متقدّمین و متأخّرین و معاصرین نوشته و عارض گشته…».
مؤلف اذعان داشته که در تألیف این مختصر از آثاری چون قانون ابن‌سینا، خلاصة‌التجارب رازی و همچنین آثار جالینوس و دیگران بهره¬ها برده است و در نهایت اثرش را به بهمن میرزای قاجار تقدیم کرده است.
بهمن میرزا برادر تنی محمدشاه و پسر چهارم عباس میرزا بود. بهمن میرزا در ۱۲۵۷ق. پس از درگذشت برادرش قهرمان میرزا حاکم آذربایجان شد. در ۱۲۶۲ق. پس از شدت گرفتن بیماری محمدشاه، آصف‌الدوله، دایی شاه، سر به شورش برداشت. او قصد داشت پس از گرفتن تهران، بهمن میرزا را به جای برادرش به تخت بنشاند. حاجی میرزا آقاسی، صدراعظم محمدشاه، پس از آگاهی از نقشۀ آصف الدوله، خسروخان گرجی را برای سرکوب رضاقلی خان، که در کردستان سر به شورش برداشته بود، به آن سو فرستاد. بهمن میرزا که از یورش خسروخان به آذربایجان در هراس بود، برای دیدار صدراعظم راهی تهران شد. در تهران حاجی میرزاآقاسی او را به حضور نپذیرفت و بهمن میرزا ناگزیر به حضور شاه رفت. هر چند شاه او را امان داد، اما رفتار غیر دوستانۀ وی موجب شد که بهمن میرزا برای نجات جان خویش، به سفارت روسیه پناه ببرد. او چندی بعد، همراه خانواده اش به تفلیس و بعد از سه سال به شوشا رفت و تا پایان عمر در حمایت روسیۀ تزاری زیست. در نخستین سال‌های سلطنت ناصرالدین شاه، روسیه تلاش کرد بهمن میرزا را به جای ناصرالدین شاه به تخت بنشاند، که فرجامی نیافت. بهمن میرزا در ۱۳۰۱ق. در شوشا درگذشت.
بهمن میرزا مردی دانشمند و دانش پرور بود. به دستور او ملا عبداللطیف طسوجی کتاب هزار و یک شب را به فارسی برگرداند. او همچنین کتابخانه‌ای ارزنده داشت و خود کتابی به نام تذکرۀ محمدشاهی تألیف کرده بود.

بنابراين دلايل در حكمت واجب آمده كه دارو را اصلاح و لطيف و جوهرگيرى و خالص از اعراض كنند چه مفرد باشد و چه مركب، و پزشكانى كه فلسفه نمى‏دانند اين دانش را ندارند و به آن عمل نمى‏كنند و اين كار مخصوص كسانى است كه آشناى به صناعت (كيمياگرى) باشند. پس ثابت مى‏گردد كه كسانى كه آشنا به اين دانش نباشند طبيب خوبى نيستند بلكه چيزهائى از روى كتاب ياد گرفته‏اند و از پيشينيان خود تقليد مى‏كنند و كار آنها همراه با بينائى نيست.
ما در اين مقاله مى‏خواهيم كه پاره‏اى از روشهاى پالايش و تخليص را بنويسيم تا كسى كه اهل دانش پزشكى و از فرزندان حكمت است ان شاء الله از آن سود ببرد.