مروری براشکال داروهای سنتی

هدف از ارایه کتاب

هدف از ارائه ی کتاب مروری براشکال داروهای سنتی ایران آشنا نمودن علاقمندان محترم با اشکال داروها و منتخبی از غذاها و فراورده های آرایشی و بهداشتی سُنّتی ایران می باشد. به منظور این هدف، اشکال داروها در این کتاب بر اساس راه تجویز آن ها طبقه بندی شده اند. شایان ذکر است که این طبقه بندی به ویژه در این مقطع زمانی واجد اهمیّتِ خاص در تهیه ی داروها و فراورده های وابسته در صنایع داروئی و دیگر صنایع ذیربط می باشد.

با مراجعه به قرابادین ها و منابع علمی داروسازی و طبّ سنّتی ایرانی موجود در دسترس، سبک طبقه بندی جامع و شامل اشکال داروها و فراورده های وابسته که بر اساس راه تجویز آن ها انجام پذیرفته باشد تا حال حاضر مشاهده نگردیده است. امید آن می رود که پس از آشنا شدن با کلیّات ارائه شده در کتاب مروری براشکال داروهای سنتی، علاقمندان محترم بتوانند از مطالب بسیار مفصّل و ارزشمند مربوط به دارو و داروسازی که در منابع علمی طبّ سنّتی ایرانی ارائه گردیده است بیشتر محظوظ و بهره مند شوند. یکی از دروس اختصاصی و مهمّ رشته ی دکترای تخصُّصی داروسازی سُنّتی ایرانی که در سال 1387 در کشور تأسیس و راه اندازی شد درس “شناخت و ساخت اشکال داروئی(قرابادین)” می باشد.

همچنین

ضمن ارائه ی بخش های نظری و عملی این درسِ اختصاصی به دستیاران این رشته در تعدادی از دانشگاه های علوم پزشکی کشور، از اواسط اسفندماه 1388 بود که گرد آوری مطالب مربوط برای تهیّه ی کتابی در این زمینه با استفاده از منابع طب سنّتی ایرانی معروف و در دسترس- به ویژه کتاب های قرابادین- آغاز گردید. حاصل آن گرد آوری و ویرایش اوّلیّه و تنظیم در اوایل سال 1392 در کتابی با عنوان” آشنایی با مبانی داروسازی و اشکال داروئی سُنّتی ایران” به چاپ رسید.

اینک پس از ادامه ی ارائه ی بخش های نظری و عملی این درس اختصاصی به دستیاران دوره های متعدّد این رشته و پس از جستجو و گرد آوری مطالب ذیربط دیگر و تنقیح و تصحیح و تنظیم آن ها برای اجرای عملی هر چه بهتر این یافته ها، وقت آن رسیده است که این امانت اگر چه مزجاة است به صاحبان و علاقمندان و طالب آن تحویل داده شود.

این کتاب

کتاب مروری براشکال داروهای سنتی واجد فهرست مندرجات و چهار نمایه می باشد. نمایه ی اوّل با عنوان “نمایه ی عمومی” در بر دارنده ی عناوین و جزئیّات مهمّ مطالب کلّ کتاب اما به استثنای نام یا عنوان مختصر نسخه های درج شده در بخش سوّم کتاب مروری براشکال داروهای سنتی می باشد. نمایه ی دوّم که با عنوان” نمایه ی نام دسته های اشکال فراوده ها همراه با نام یا عنوان نسخه های ذیربط هر کدام از دسته ها”ارائه شده است راهگشای دستیابی آسان به نام دسته های اشکال فراورده های ارائه شده در هر یک از فصل های نهگانه ی بخش سوم و نیر نام یا عنوان مختصر نسخه های انتخاب شده و مرتبط به هر کدام از دسته های مزبور می باشد.

نمایه ی سوّم که با عنوان” نمایه ی نام یا عنوان مختصر نسخه های ارائه شده” عرضه شده است راهگشای دستیابی آسان به اطلاعات مربوط به هر کدام از نسخه های انتخاب شده و عرضه گردیده در بخش سوّم کتاب مروری براشکال داروهای سنتی می باشد. نمایه ی چهارم با عنوان” نمایه ی موارد استفاده ی نسخه های ارائه شده” بوده و در بر دارنده ی جزئیّات موارد استفاده ی کلیه ی نسخه هایی که صنعت آن ها(روش تهیّه ی آن ها) در بخش سوّم کتاب مروری براشکال داروهای سنتی درج شده است می باشد.

بخش اول

برای آشنا شدن با اشکال داروها و فراورده های ذیربط سنّتی ایرانی، آشنایی با مفاهیم و اصول اولیّه و نیز مباحث پایه ای داروسازی سنّتی ایران از دیدگاه این مکتب امری ضروری و لازم به شمار می آید. مطالب کتاب مروری براشکال داروهای سنتی حاضر به گونه ای تهیّه و تنظیم گردیده است که علاقمندان محترم ابتدا در بخش اوّل با تعریف مفاهیم اوّلیّه ی مربوط به انواع داروها و غذاها در داروسازی سنّتی که شامل: تعریف انواع امزجه و نیز تعیین درجات کیفیّت تأثیر انواع داروها و غذاها در بدن، روش های شناخت مزاج آن ها، و تعریف قوا و مرکب القوا و خاصیّت و ذو الخاصیّه و چگونگی تأثیر فادزهر و تریاق و سمّ و سایر داروها در بدن آشنا می شوند.

بخش دوم

در بخش دوّم، علاقمندان محترم با مباحث پایه ای داروسازی سنّتی ایران که شامل مسائل مختلف مربوط به داروهای مفرده و مرکّبه از جمله: شرایط جمع آوری و تهیّه و نگهداری داروها، آماده سازی داروها برای استفاده، مدّتِ بقایِ قوّتِ اثر یا عمر داروهای مفرده، مراتبِ افعال و خواص داروهای مفرده، دلایل احتیاج به ترکیب داروها و تهیّه ی داروها و فراورده های مُرکّبه، ضوابط انتخاب داروها برای تهیّه ی داروهای مرکّبه و محاسبات مربوط به تعیین نسبت ترکیب داروهای انتخاب شده در اینگونه فراورده ها، محاسبات مربوط به تعیین مزاج نهائی فراورده های مرکّبه پس از تهیّه، محاسبات مربوط به تعیین مقدار شربت(دزاژ) فراورده های مرکّبه، تعیین و مشخص نمودن زمان اِدراک(یا زمانِ حصولِ کیفیّتِ اثرِ مطلوب)داروهایِ مرکّبه، و عمر یا زمان پایداری و باقی ماندن قوّت داروهای مزبور آشنا می گردند.

بخش سوم

در بخش سوّم کتاب مروری براشکال داروهای سنتی، علاقمندان محترم با انواع مختلف اشکال داروها و فراورده های آرایشی و بهداشتی سُنّتی همراه با منتخبی از نسخه های مربوطه و نیز با منتخبی از انواع غذاها ی سُنّتی که برای آن ها در این مکتب خواصّ طبّی مذکور شده است آشنا می شوند. همانگونه که در فوق اشاره شد، چینش انواع اشکال داروها در این بخش بر اساس راه های تجویز یا استعمال آن ها انجام پذیرفته است.

از طرفی، برای هر شکل یا فراورده، پس از تعریف و احیاناً ارائه ی تاریخچه ای از سوابق آن، روش یا روش های مختلف و یا نکاتی در باره ی چگونگی تهیّه ی آن، شرایط مناسب و طرز نگهداری آن، عمر یا زمان ماندن قوّت فراورده و نیز احیاناً و در صورت لزوم زمان ادراک آن، مقدار شربت آن(دزاژ)، وبالأخره منتخبی از نسخه های سنّتی و به ویژه نسخه های پر سابقه و معروف آن شکل یا فراورده با ذکر نام مأخذ یا مآخذ آن نسخه ها در پرانتز و نیز صنعت آن ها(روش تهیه ی آن ها) ارائه گردیده است. لازم به ذکر است که تعداد کلّ نسخه های منتخبی که همراه با روش تهیه ی آن ها در بخش سوّم ارائه شده است بالغ بر 420 نسخه می باشد.

جا برای گفتن است که

نکته مهمّی که لازم است در اینجا مطرح شود آن است که: معمولاً ملاک در تعریف یک فراورده ی طبّی و احیاناً نامگذاری آن، مدّ نظر قرار دادن شکل نهائی آن فراورده می باشد، و نمونه هایی از اشکال و فراورده های معروف در داروسازی سنّتی که نامگذاری آن ها با این ملاک مطابقت دارد شربت ها، معاجین و شیافات هستند، اما اگر به نام بسیاری از “به اصطلاح” اشکال و فراورده های سنّتی امعان نظر شود ملاحظه می گردد که مثلاً در بخش معاجین، انواع متعددی از آن ها با نام های مختلف، برای نمونه اطریفل ها، در قرابادین ها و کتاب های داروئی سنّتی مذکور شده است بدون این که واژه ی معجون در نام و عنوان آن ها به کار برده شود. بنابرین، یک شکل داروئی خاصی ممکن است در انواع مختلفی و با عناوین دیگری غیر از عنوان اصلی آن شکل تهیه و ارائه شده باشد.

لازم به ذکر است که نام بسیاری از اشکال و فراورده ها با نام سازندگان آن ها و یا نام پادشاهان یا فرماندهان و امرای پیشین و یا نوع اثرات درمانی آن ها و غیره تعیین گردیده اند. نظر خوانندگان محترم این کتاب را نیز به این نکات جلب می نماید که: برخی از اشکال و فراورده ها، برای نمونه انکبابات، بخورات، قطورات، ذرورات و شیافات، از راه های متفاوت بدن مورد مصرف یا استعمال قرار می گیرند.

اگر چه

اگر چه در تهیه ی کتاب حاضر که در دسترس شما خوانندگان علاقمند قرار گرفته است کوشش و تلاش زیادی به عمل آمده تا در امر گرد آوری مطالب و ویرایش و تنظیم و طبقه بندی و دسته بندی آن ها لغزش و یا نقصی وجود نداشته باشد، لیکن نمی توان ادعا نمود که این کار در حد کامل انجام پذیرفته است. امیدوار است خوانندگان گرامی از آنچه مفید است بهره گیرند و به اشتباهات و نواقص با دیده ی گذشت بنگرند و ضمناً نظرات و راهنمائی های خود را اهدا نمایند تا در تجدید چاپ کتاب مروری براشکال داروهای سنتی مورد استفاده قرار گیرد.

مطالب مندرج

لازم است در اینجا نیز تأکید شود که: مطالب مندرج در کتاب مروری براشکال داروهای سنتی، اعمّ از نسخه های سنّتی اشکال داروها و غذاها و فراورده های آرایشی و بهداشتی که همراه با موارد کاربردی آن ها با استفاده از قرابادین ها و کتاب های معتبر طبّ سنّتی استخراج و گرد آوری شده است، بیانگر نطرات گرد آورنده و همکاران وی نبوده و صرفاً جهت اطلاع خوانندگان محترم انتخاب گردیده است. بدیهی است که استفاده ی درمانی از مطالب مندرج لازم است زیر نظر متخصّصین مربوطه انجام پذیرد و ضمناً تهیه ی اشکال داروها و غذاها و فراورده های آرایشی و بهداشتی سُنّتی مختلف اعم از مفرده یا مرکّبه مانند تهیّه ی سایر داروها و غداها و فراورده های آرایشی و بهداشتی پس از تأیید علمی آثار و افعال آن ها طبق استانداردها و قوانین و مقرّرات ذیربط کشور توسط متخصّصین انجام می گیرد.

در پایان

ازکلیه همکارانی که درامر مباحث مربوط به اشکال داروئی مختلف مساعدت و یاری نموده اند صمیمانه تشکرو قدردانی می شود.

دکتر سلیمان افشاری پور
استاد دانشکده ی داروسازی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
1399