میزان الطب (رساله در شناخت و درمان بیماری ها از سر تا قدم)

میزان الطب، كليات پزشكي است كه مؤلف پس از مفرح القلوب، ميان سالهاي 1112و1126ق. براي آموزش فرزندان خود و دیگر مبتدیان در فراگيري علم طب، در سه مقاله و هر مقاله داراي فصولی نگاشته است و عناوین مقالات آن بدين صورت است:
مقالۀ اوّل: در علامات چهارگانه (حرارت، برودت، يبوست).
مقالۀ دوم: در ادويه مفرده و مركّبه و اغذيه مناسب حال.
مقالۀ سوم: در امراض و علاج آنها.
این کتاب چندین بار در هند و پاکستان و غیره (دست کم 18 بار) به چاپ سنگی رسیده که از آن جمله در سال 1266ق. در 184 صفحه در لاهور به چاپ رسيده و نسخۀ نسبتاً صحیح و کاملی است؛ لذا در احیای این متن بدان اکتفا نمودیم.
و همچنین چاپ سنگی¬ای که به خط نستعليق محمّدحسين طهرانى در سال 1266ق. در 190 صفحه در بمبئى انجام شد.
و چاپ سنگی هند، در لكهنو، مطبعۀ نولكشور، 1301 ش.، به اهتمام: محمد اسماعيل صورت گرفت.
علاوه بر آن، نسخ خطی چندی از آن در کتابخانه های ایران و برخی کشورهای جهان موجود است، که برخی از آنها که تاکنون شناسایی و معرفی شده، عبارتند از:
1. تهران؛ دانش‌سراي عالي-كتابخانه ميرزا عبدالعظيم خان قريب گركاني؛ شماره نسخه:163
خط: نستعليق هندي، بي كاتب، تا: آدينه رجب1202ق؛ ، قطع: ربعي[نشريه: 5-650]
2. بغداد؛ المتحف العراقي (مكتبه المتحف العراقي)؛ شماره نسخه:11819
آغاز نسخه: (الحمدلله رب العالمين و الصلاه علي رسوله سيد المرسلين و آله الطاهرين و اصحابه الظاهرين…)؛ بي كاتب، تا: 1212ق؛ تعداد صفحات: 206صفحه، 15، 17سطر سطر، اندازه: 5/20*13سم [الطب و الصيدليه و..: -377]
3. لس آنجلس؛ كتابخانه دانشگاه لس آنجلس؛ شماره نسخه:1/124م
خط: شكسته نستعليق هندي، كاتب: حاجي آقا بن حاجي آقاي غازي محمد قلي انزاني تبريزي، تا: 16 جمادي الثاني1216ق، جا: كلكته؛ كلكته هند در دولت خانه آقا حاجي ميرزا حكيم محمد بخش خان صاحب موسوي پسر سيد ميرزا محمدرضا خان موسوي سيادت نسب خان بهادر شاهي؛ تعداد صفحات: 161برگ، 12تا 17 سطر 16×9 تا 10 سطر، اندازه: 5/20*5/13سم [نشريه: 11-121]
4. يزد؛ وزيري؛ شماره نسخه:505
آغاز نسخه: بسمله وبه نستعين،حمد له،صلوات، اما بعد العبد الجاني محمد ارزاني.الخ؛ انجام نسخه: وگفته اند جگر همان سگ بريان كرده خورانيدن نفع دارد بعون الله تعالي والمنه تمت،تمام شد كتاب ميزان الطب از يدفقير حقير ميرزا عبد الله. خط: نستعليق، كاتب: ميرزا عبدالله، تا: 20 صفر1217ق؛ عناوين وعلايم شنگرف،غالبا محشي متن دردو جدول شنگرف ولاجورد،مهر هاي تملك «العبد المذنب عبد الله»و «عبده الراجي عبد الخالق»دارد.؛ كاغذ: اصفهاني، جلد: مقوايي با تيماج آلبالويي لولا دار، تعداد صفحات: 120برگ، 16س9×15/5 سطر، اندازه: 17*24سم [وزيري يزد: ف: 2-439]
5. مشهد؛ ميبدي؛ شماره نسخه:302
آغاز نسخه: الحمدلله رب العالمين… چون اطفال فقير و ديگر اعزه در صدد خواندن علم طب بودند مختصري كه صبيان را تعلم آسان بود».؛ انجام نسخه: و گفته بايد كه جگر همان سبك بريان كرده خورانند نفع تمام دارد». خط: نستعليق، بي كاتب، تا: بيست و سوم ماه رمضان1225ق؛ عناوين شنگرف، توسط كاتب تصحيح شده و برگ اول نونويس است؛ جلد: تيماج قهوه اي بدون مقوا، تعداد صفحات: 132برگ، 15سطر سطر، اندازه: 22*16سم [شخصي ميبدي: ف: 2-37]
6. بغداد؛ المتحف العراقي (مكتبه المتحف العراقي)؛ شماره نسخه:5720-1
كاتب: محمد بن عبدالنبي بن عبدالصانع، تا: 1228ق؛ عليها حواش و شروح؛ تعداد صفحات: 127صفحه، 23سطر سطر، اندازه: 5/20*15سم [الطب و الصيدليه و..: -378]
7. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه:4/14463
آغاز نسخه: الحمدلله… اما بعد العبد الجاني… گويد كه چون اطفال فقير و ديگر اعزه در صدد خواندن علم طب مشغول بودند مختصري كه صبيان را تعلم آن آسان بود؛ خط: نستعليق، كاتب: ميرزا شهسوار بيك، تا: 1256ق؛ عناوين و نشاني ها شنگرف؛ [ثبت 89961]؛ جلد: گالينگور سبز، عطف و گوشه مشكي، تعداد صفحات:،339ر، 21 سطر، اندازه: 18*32سم [شورا: ف: 38-609]
8. استانبول؛ جامعه استانبول (مكتبه جامعه استانبول)؛ شماره نسخه:1300
آغاز نسخه: بسم ا… الحمدالله رب العالمين… اما بعد… محمد ارزاني…؛ انجام نسخه: تمت تمام شد از دست… محمد به تاريخ دوازدهم ماه جمادي الاول سنه 1265. خط: نستعليق، كاتب: محمد، تا: جمادي الاول1265ق؛ عنوانها به قرمز، مفهرس در پايان.؛ كاغذ: زرد آهار زده لكه دار اندكي كرم خورده، جلد: تيماج سرخ، تعداد صفحات: 58برگ، 26سطر (11/5×20/5) سطر، اندازه: 16*2/25سم [دانشگاه استانبول: -562]
9. قم؛ مرعشي؛ شماره نسخه:1/362 چاپي
آغاز نسخه: بسمله. الحمدلله رب العالمين و الصلوه و السلام علي سيد المرسلين و علي اله الطاهرين اما بعد العبد الجانب محمد ارزاني المسمي به محمد اكبر؛ در حاشيه اين نسخه توضيحات مفصلي بر ميزان الطب به نقل از كتابهاي ديگر طبي، با شماره هاي شاخص، تحرير شده است.؛ خط: نستعليق، بي كاتب، بي تاريخ؛ خاتمه الطبع مجموعه به قلم منشي محمد انوار حسين تسليم به نظم و نثر در متن و حاشيه ص 208، تمامي صفحات جدول دار، در صفحه اول مجموعه و دو صفحه آخر آن، نام برخي از منشورات مطبعه نول كشور درج شده است.؛ تعداد صفحات: 184صفحه،(ص184-1)، 19 سطر، اندازه: 18*27سم [ميراث مشترك ايران و هند: 1-350]
10. قم؛ مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي؛ شماره نسخه:573
آغاز نسخه: بسمله الحمدلله رب العالمين و…كه چون اطفال فقير و ديگر اعزه در صدد خواندن علم طب مختصري كه صبيان را تعليم آن آسان بود؛ انجام نسخه: و گفته اند تا شش ماه مسك خورانند هر روز…تا سه ماه رحم را ؟ ندهند و گفته اند جگر همان ؟ بريان كرده خورانيدن نفع دارد بعون الله تعالي. خط: نستعليق، بي كاتب، بي تاريخ؛ (برگ اول و اوراق آخر نسخه به خط كاتب ديگر، شنبه 21 ذي قعده 1148 مطابق سنه 17 جلوس محمد شاه)؛ عناوين و نشاني ها شنگرف؛ نوشته اي در پشت طبله اول و نسخه هايي در اول و آخر نسخه آمده است؛؛ جلد: مقوايي، قهوه اي، عطف و حاشيه تيماج، سوخت، ترنج با سر، تعداد صفحات: 146برگ، مختلف سطر، اندازه: 5/14*5/20سم [مركزمطالعات و تحقيقات قم: ف: 1-489]
11. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه:17696
بي كاتب، بي تاريخ؛ [د.ث. مجلس: -]
12. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه:17697 ض
بي كاتب، بي تاريخ؛ [د.ث. مجلس: -]
13. تهران؛ ملي ايران؛ شماره نسخه:27440
بي كاتب، بي تاريخ؛ خريداري از امرالله صفري در تاريخ 87/4/11؛ [رايانه ملي: -2769]
14. تهران؛ ملي ايران؛ شماره نسخه:20911
بي كاتب، بي تاريخ؛ خريداري از علي اكبر سلطاني در تاريخ 1385/3/6؛ [رايانه ملي: -2749]