بدیعات اختیاری (در شرح اصطلاحات و واژگان دشوار اختیارات بدیعی)

بدیعات اختیاری
نهضتی که در میان پزشکان ایرانی تقریباً از قرن هشتم هجری رواج بیشتری پیدا کرد، ترجمه و شرح متون پزشکی گذشته بود.
از جمله کسانی که همت به این کار نمود، ابن نفیس بود که شرح موجزی بر قانون ابن سینا نوشت
که بعدها سدیدالدّین کازرونی، محمد آقسرایی و سرانجام برهان الدّین نفیس بن عوض کرمانی شرح هایی بر آن نوشتند.
از دیگر شارحان قانون می توان به علامه شمس الدّین محمدبن محمود آملی و زین العرب مصری و چند تن دیگر اشاره کرد.
حکیم برهان الدّین نفیس بن عوض بن نفیس کرمانی نیز بر کتاب الاسباب و العلامات نجیب الدّین سمرقندی، بنا به درخواست میرزا اُلُغ بیک، شرحی به زبان عربی نوشت.
رفته رفته شیوۀ شرح نویسی بر متون پزشکی رواج پیدا کرد و عده ای پیدا شدند که به شرح متون طبی فارسی پرداختند و به برخی لغات مشکل و مهجور و احیاناً لغات عربی آن شرح و توضیح نوشتند.
یکی از این آثاری که از گزند روزگار محفوظ مانده و به دست ما رسیده، کتاب بدیعات اختیاری در حل مشکلات اختیارات بدیعی است. مؤلف این اثر معلوم نیست و در مقدمه خود را فقط با القاب «فقیر قلیل البضاعة و حقیر عدیم الإستطاعة» معرفی کرده است.
چنان که از متن رساله استنباط می شود، مؤلف کرمانی بوده، زیرا که در اکثر موارد مترادفات لغات را به زبان کرمانی آورده است. شاید به احتمال بتوان گفت که بدیعات اختیاری را همان حکیم برهان الدّین نفیس کرمانی یا یکی از شاگردان او نوشته باشد،
چرا که وی در این زمان در کرمان اقامت داشته و به امر طبابت مشغول بوده و چنان که ذکر شد دو شرح نیز از او موجود است.
بدیعات اختیاری، چنان که در متن کتاب نیز آمده، در سال 895 هـ .ق. نوشته شده و بر اساس حروف الفبا ترتیب یافته است. در مواردی که مؤلف لازم دانسته، توضیحات اضافی ای با عنوان «فایده» بر مدخل افزوده است.
این رساله حاوی چند تصویر است: تصور اول در مدخلِ «افواه عروق» آمده و آن ترسیم ساده ای است که از هیکل انسان که در آن رگ های مختلف بدن نشان داده شده و معده و سپرز و گرده و امعا و کبد و غیره نیز در آن ترسیم شده است.
تصویر دوم، در فایدۀ مدل «انتشار» ترسیم شده و در آن مغز و چشم ها و طبقات و اعصاب چشمی نشان داده شده است.
تصویر سوم، در ذیل مدخل «فِقار» ترسیم شده و در آن مهره های پشت و کیفیّت ستون فقرات نشان داده شده است.
هر قسمت از این کتاب که شامل یک حرف از حروف الفباست، متشکل از سه بخش «الأعضاء»، «الأمراض» و «المتفرّقات» است که لغات مربوط به هر قسمت طبق حرف اولشان به ترتیب الفباء تنظیم شده است؛ اما در ترتیب مدخل ها دقت کافی صورت نگرفته و آنها را صرفاً با توجه به حرف اولشان مرتب کرده است.
دربارۀ رساله و مؤلف آن مطلب زیادی بیش از این به دست نیامد.