جواهر اللغه (بحر الجواهر) واژه نامۀ لغات و اصطلاحات طبی

محمد پسر يوسف طبيب خوافی هروي، از مشاهير پزشكان قرن نهم هجري است. او در هرات مي‌زيسته و در پايان زندگي همراه ظهيرالدين بابر به هندوستان رفته و رسالۀ غرايب و عجايب هندوستان را در آنجا تأليف كرده است. وي آثار خود را فقط به نثر مي‌نوشت. رساله‌اي دربارۀ امور پزشكي تأليف و آن را به نام ظهيرالدين محمد ارمك، كه از وزاي دربار هرات بود، تقديم كرد. اما معروفيت او بيشتر به خاطر تاليف دو كتاب لغت است كه يكي جواهراللغات و ديگري بحرالجواهر است. تا سال‌هاي متمادي چنين تصور مي‌شد كه اين دو كتاب يكي هستند و فقط اسمشان با هم فرق دارد. بحرالجواهر، فرهنگ واژه‌هاي پزشكي و زندگي نامۀ برخي پزشكان و فرزانگان است. اين كتاب كه به نام جلال‌الدين ملك دينار شده است. در سال 1246 هجري در كلكته و در سال 1288 هجري در تهران و در سال 1330 هجري در دهلي چاپ سنگي شده است و چندان قطور نيست و با وجود اين برخي از لغات آن داراي توضيح مختصر طبي مي‌باشد. در اين كتاب به پزشك شاعر ديگري به نام اسماعيل هروي كه مي‌گويد از اطباي تراز اوّل است و ديوان‌هاي متعدد شعر دارد، نيز اشاره شده است و ما فقط به همين دليل با نام او آشنايي پيدا كرده‌ايم؛ چه هيچ كتاب يا نوشته‌اي از او در دست نيست. جواهراللغه (بحرالجواهر) قسمتي به عربي و قسمتي به فارسي است. در کلّ، آثاری كه به محمد بن يوسف هروى منسوب است به اين شرح است:
1. جواهر اللغه (یا همان بحر الجواهر): كه كتابى در لغات طبى است و نسخه های موجود از هر دو عنوان بسیار شبیه و نزدیک به هم و حتى در یک حجم مى‏باشند و چندان فرقى با آن ندارد. چنان به نظر می رسد که هروی ابتدا کتاب را با عنوان «بحرالجواهر» منتشر کرده، سپس بدان دست برده و اصلاحاتی انجام داده و ویرایش دوم آن را «جواهراللغه» نامیده است. تأليف این اثر در سال 938ق. به پايان رسيده است.
2. عين الحيات: كه در مقويات حرارت غريزى مى‏باشد و به نام «المعمرة» در كتابخانه آستان قدس رضوى به ثبت رسيده و مؤلف در همين كتاب جواهراللغه از اين رساله ياد كرده است.
3. حل الاسامى: كه اين هم رساله‏اى مختصر در لغات طبى است.
البته آثار پدر در برخی منابع با آثار پسرش که او نیز پزشک و شاعر معروفی است، خلط مطلب شده و برخی در انتساب آثار این دو به هم به راه خطا رفته اند. مختصری درباب پسر و آثارش نیز بحث می کنیم:
يكي از پزشكان معروفي كه از پايان عهد تيموري باقي مانده و در آغاز اين عهد (صفويه) چند اثر فارسي در طب از خود به جا نهاده، پسر همین محمد، یعنی يوسف بن محمد بن يوسف طبيب هروي مشهور به «يوسفي» است. وي اصلاً از اهل خواف بود و قسمت عمده‌اي از دوران حياتش را در هرات گذراند و در اواخر زندگاني خود ظاهراً از بيم سرخ كلاهان به هند رفت و در دربار ظهيرالدين بابر (بابور) (937- 912 هـ. ق) و همايون (963- 937 هـ. ق) به سر مي‌برد و به نام آن دو چند كتاب تأليف كرده و در همان ديار بود كه به سال 950 هجري درگذشت. اهميت وي به ويژه در آن است كه براي آسان كردن دانش پزشكي چند منظومه در اين فن سروده است. وي علاوه بر اشعار طبي در مضامين ديگری نيز شعر مي‌گفت و «يوسفي» تخلص مي‌كرد.
اگرچه يوسفي در زماني بود كه سلسلۀ صفويه مي‌رفت تا قدرتي به دست بياورد، امّا در تمام دوران حكمراني صفويه از آن چنان شهرتي برخوردار بود كه به حق بايد او را بزرگترين نويسنده مطالب پزشكي دورۀ مزبور محسوب داشت.19
يوسفي در فرارود دانش آموخت و در هرات زيست و در سال 918 هـ. ق در همان شهر كتابي در پزشكي به نام جامع‌الفوائد يا طب يوسفي تاليف كرد.
يوسفي همراه با پدرش به هند رفت و چنان كه ذكر شد در شمار پزشكان و دبيران دربار بابر (932- 937 هـ. ق) و سپس پسرش همايون گوركاني (937- 963 هـ. ق) درآمد و چندين اثر به نام آن دو تاليف كرد. اهميت او به ويژه در آن است كه براي آسان كردن دانش پزشكي چند منظومه در اين فن سرود. از آثار یوسفی پسر مي‌توان چنين ياد كرد:
1- علاج‌الامراض كه منظومه‌اي شامل 289 رباعي در نشانه‌هاي بيماري و درمان آنها است و در 914 ق سروده شده است (چاپ سنگی، تهران، 1285 ق)
2- جامع الفوايد/ طب يوسفي در شرح علاج‌الامراض كه در 918 ق نوشته شده است (چاپ سنگی، تهران، 1285 ق؛ و هند 1294 ق)
3- قصيده در حفظ‌الصحه كه در 937 ق به نام بابر سروده شده و چند قصيده در بهداشت، نوشيدني‌ها، جنبش و آرامش، خواب و بيداري، فصل‌ها و آب و هوا، استفراغ و جز آن است (چاپ سنگی، لاهور، 1924 ق)
4- دلايل البول دربارۀ شناخت بيماري‌ها با نگاه کردن به پيشاب در هفت نوع: يعني لون بول، قوام بول، صفا و كدورت بول، رايحۀ بول، زبد (كف) در بول، رسوب آن، مقدار بول، اين اثر در 942 هجری نوشته شده است (چاپ سنگی، كانپور، 1291 ق؛ لاهور، 1924 م)
5- دلايل النبض در شناخت بيماري‌ها به دلالت نبض كه در 942 ق تاليف شده است (چاپ سنگی، كانپور، 1291 ق؛ لاهور، 1924 م)
6- رياض‌الادويه در بيان مراتب كيفيات ادويه در يك مقدمه و دو باب (الف- ادويۀ مفرده به ترتيب حروف تهجي، ب- ادويۀ مركبه به ترتيب حروف تهجي) و خاتمه‌اي در «امتحان جودت و ردائت ترياق و جز آن. اين كتاب در 946 ق، به نام همايون نوشته شده در هند به چاپ رسيده و اخیراً توسط راقم این سطور تصحیح و در تهران منتشر شده است.
7- ستۀ ضروريه، مجموعه‌اي از دستورهاي كوتاه پزشكي است دربارۀ شش چيز ضروري حفظ تندرستي (هوا، خوردني و نوشيدني، حركت و سكون بدني، حركت و سكون نفساني/ آرامش خاطر، خواب و بيداري، استفراغ). اين كتاب در 944 ق تاليف شده است (چاپ سنگی، لاهور، 1924 م).
8- قصيده در لغت هندي/ لغت يوسفي (سروده 917 ق) در قافيه «ر» كه فرهنگ هندي به فارسي است و بيشتر واژه‌هاي پزشكي دارد.
9- منظومۀ فرهنگ يوسفي/ اسماء اجناس ادويه كه واژه‌هاي پزشكي است در قافيه «ن».
10- منظومۀ فوايد اخیار / فوايد يوسفيه (سروده 913 ق) كه در آن هر مسئله پزشكي را در يك قطعه، يا در دو يا سه، و گاهي در شش بيت گزارش كرده است (چاپ سنگی، تهران، 1285 ق)
11- رسالۀ منظوم مأكول و مشروب در خواص خوراكي‌ها و نوشيدني‌ها (چاپ سنگی، لاهور، 1924 م)
12- مناجات منظوم كه مثنوي عرفاني دربارۀ عشق صوفيانه است.
13- نصيحت نامه كه مثنوي اخلاقي در سرزنش بخل و بخيل در 31 بيت است.
14- بدايع الانشاء كه در 940 ق براي پسرش رفيع‌الدين حسن نوشته و مجموعه‌اي از نامه‌ها و توقيعات و محاورات است (چاپ سنگی، دهلي، 1870 و 1871 م).
15- انوار حكمت كلمات يوسفي/ نصايح يوسفي (919 ق) در دستورهاي اخلاقي و سخنان پند آموز صوفيانه.20